Η ψευδαίσθηση της ύπαρξης τάξης

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η ανθρώπινη ευφυΐα είναι πεπερασμένη και ο εγκέφαλος δεν είναι προσαρμοσμένος για την αντιμετώπιση περίπλοκων καταστάσεων, όπως η λήψη ορθολογιστικά και πιθανολογικά σωστών αποφάσεων σε συνθήκες αβεβαιότητας. Για ν’ ανταπεξέλθουμε, πρέπει ν’ απλοποιούμε.

Για τον λόγο αυτό, η ανθρώπινη ευφυΐα έχει αναπτύξει διάφορες νοητικές συντμήσεις. Οι Tversky and Kahneman (1974) πρότειναν ότι οι άνθρωποι χρησιμοποιούμε γενικούς πρακτικούς κανόνες απλοποίησης, τους οποίους ονόμασαν heuristics που στα ελληνικά αποδίδεται με τον όρο «ευρετικά» (η λέξη heuristics άλλωστε προέρχεται από το ελληνικό ρήμα «ευρίσκειν»). Αυτοί οι κανόνες σκέψης λειτουργούν αυτόματα στο ασυνείδητο και αποτελούν τη βάση των κρίσεων και της εκτίμησης των πιθανοτήτων που κάνουμε. Αποτελούν ένα σήμα κατατεθέν της ανθρώπινης ευφυΐας, κρίσιμο για την καθημερινή ζωή.

Από την άλλη όμως, οι κανόνες αυτοί εστιάζουν την προσοχή μας σ’ ένα περιορισμένο τμήμα του συνόλου της πληροφόρησης και ενεργοποιούν σχετικά απλές φόρμες επεξεργασίας της πληροφορίας και ανάλυσης, έτσι ώστε να φθάσουμε γρήγορα σε συμπεράσματα.

Σε περίπλοκες συνθήκες όμως ή συνθήκες αβεβαιότητας, τα ευρετικά μας οδηγούν σε λάθος κρίσεις και πεποιθήσεις. Οι λανθασμένες πεποιθήσεις γίνονται ιδιαίτερα προβληματικές εξ αιτίας της μεγάλης αντοχής τους. Έρευνες έχουν δείξει ότι, άπαξ και υιοθετηθεί, μία πεποίθηση μπορεί να αντέξει την επίθεση νέων αντίθετων μαρτυριών ακόμη κι αν φθάνουν μέχρι την πλήρη απαξίωση των μαρτυριών που οδήγησαν αρχικά στο σχηματισμό της πεποίθησης.

Μία ισχυρή πεποίθηση αφορά τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την έννοια «τυχαιότητα». Γενικά, έχουν την τάση να παρερμηνεύουν τυχαία γεγονότα και να βλέπουν πολλές φορές κανονικότητα σ’ αυτά. Για παράδειγμα, παρότι υπάρχουν πολλές μαρτυρίες ότι οι διακυμάνσεις των τιμών των μετοχών στο χρηματιστήριο ακολουθούν τυχαία κίνηση (random walk), χιλιάδες άνθρωποι εργάζονται σκληρά καθημερινά για να προβλέψουν την κατεύθυνση της κίνησης των τιμών των μετοχών. Πράγματι, οι Fischhoff and Slovic (1980) διαπίστωσαν ότι συμμετέχοντες σε πείραμα, στους οποίους δόθηκαν οι τιμές των μετοχών και η γενική μακροπρόθεσμη τάση της πορείας των τιμών, ήταν κατά 65% περίπου σίγουροι ότι μπορούσαν να προβλέψουν την κατεύθυνση προς την οποία θα άλλαζε η τιμή των μετοχών. Στην πράξη, επαληθεύθηκαν στο 49% των περιπτώσεων, ποσοστό που θα μπορούσαν να πετύχουν και με το στρίψιμο ενός νομίσματος.

Το να βλέπουμε μοτίβα και κανονικότητα σε τυχαία αποτελέσματα είναι εύκολο. Εάν μία κατάσταση εμπεριέχει ανεξάρτητα γεγονότα με εξίσου πιθανά αποτελέσματα, δεν είναι ασυνήθιστο να δούμε τρείς ή τέσσερις διαδοχικές εμφανίσεις του ίδιου αποτελέσματος. Θα πρέπει επομένως, εν εγρηγόρσει, να αντιστεκόμαστε στην τάση να βλέπουμε κανονικότητα και εξ αυτής να συνάγουμε σημαντικότητα για τα αποτελέσματα αυτά.

(Πηγή: "Λήψη αποφάσεων" του Κ. Δημητρόπουλου)