Η ανάγνωση του πολιτικού λόγου

Ξαναδιαβάζω τις τελευταίες μέρες ένα καταπληκτικό αφιέρωμα που είχε κάνει "το Δέντρο" στην τέχνη της ανάγνωσης το 2005. Με ενδιαφέρει καίρια γιατί πίσω από κάθε μετάφραση κρύβεται πρωτίστως η αναγνωστική πράξη, αλλά δεν είναι αυτό το θέμα μας. Το αφιέρωμα μού θύμισε κάποια βασικά που διδάχθηκα στο μάθημα της γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο: το σημαινόμενο και το σημαίνον του Σωσσύρ, την αμφισημία και την ασάφεια που χαρακτηρίζουν εγγενώς τη γλώσσα, τον δομισμό και τον αποδομισμό. Νιώθω πως τίποτε απ' όλα αυτά που σπούδασα και έμαθα δεν αποτελεί επαρκές εφόδιο για την ανάγνωση του σύγχρονου πολιτικού λόγου, γραπτού και προφορικού.

Τι μπορεί να διαβάσει κανείς όταν δεν υπάρχει τίποτε να διαβάσει; Από τη στιγμή που οι λέξεις αντιστρατεύονται τις ανακλαστικές τους ερμηνείες και αυτοαναιρούνται, τότε έρχεται όχι απλά η καταστρατήγηση, αλλά η πλήρης αποδόμηση του νοήματος. Όσο για την εγγενή αξίωση του κειμένου, αυτή που αυτοδίκαια και αυτόματα τεκμαίρεται, να αρθρώσει δηλ. μια αλήθεια, και αυτή ανατρέπεται στον σύγχρονο πολιτικό λόγο όχι μόνο επειδή δεν λέγεται καμία αλήθεια, αλλά κυρίως γιατί κανείς δεν ξέρει τι είναι αυτό που διαβάζει, τι κείμενο είναι αυτό που περιέχει το όνομα και την ιστορία του, τα ονόματα και τις ιστορίες των παιδιών του. Δεν ξέρει επειδή κανείς δεν του λέει. Όλοι μιλούν με στομφώδεις κενολογίες και αοριστίες που όμως δεν είναι ανοικτές σε καμιά ερμηνεία, αφού στερούνται του στοιχειώδους νοήματος. Πρόκειται για το απόλυτο αδιέξοδο της ανάγνωσης.

Στον νου μου έρχεται η λέξη "δημαγωγοί". Στα αρχαία ελληνικά το ρήμα "δημαγωγώ" το χρησιμοποιούσαν με θετική σημασία. Σήμαινε την καθοδήγηση του λαού από έναν χαρισματικό πολιτικό με τέτοιο τρόπο ώστε να διασφαλίζεται το συμφέρον και η πρόοδος της πολιτείας. Ο Περικλής ήταν ο τελευταίος λαμπρός πολιτικός που προσπάθησε να οδηγήσει σωστά το πλήθος, μη διστάζοντας να μεταχειριστεί αν έπρεπε σκληρό πολιτικό λόγο.

Αργότερα, με τον Κλέωνα, τα πράγματα άλλαξαν και εμφανίστηκε μια σειρά δημαγωγών που απέβλεπαν μόνο στο ατομικό τους συμφέρον. Στο πλαίσιο αυτής τους της προσπάθειας υπερθεμάτιζαν σε κολακείες και φιλοφρονήσεις, συγκάλυπταν την αλήθεια, εξωράιζαν την πραγματικότητα και εκπαίδευαν έτσι ένα αυτοεξαπατώμενο κοινό. Οι δημαγωγοί αποτελούν κίνδυνο για τη δημοκρατία γιατί αλλοιώνουν την κρίση του λαού, τον αποπροσανατολίζουν και τον εθίζουν σε μια μορφή άσκησης της εξουσίας που διακατέχεται από αχαλίνωτο αμοραλισμό.

Τι άλλο είναι οι σημερινοί μας πολιτικοί αν όχι δημαγωγοί με την αρνητική έννοια; Όσο πτερόεντα κι αν είναι τα έπεα, τίποτε δεν δικαιολογεί πόσω δε μάλλον εξηγεί το φαινόμενο των λόγων που αρθρώνονται τη μια στιγμή για να αναιρεθούν "χωρίς αιδώ και συστολή" την επόμενη. Όλο αυτό το "είπα-ξείπα", οι μισές αλήθειες και τα χιλιάδες συγκαλυμμένα και προφανή ψέμματα, η χειραγώγηση των ερμηνειών και των νοημάτων συνιστούν ωμή κοινωνική βία και μάλιστα απείρως χειρότερη από εκείνη που ασκείται διαμέσου της λογοκρισίας.

Τα ΜΜΕ αναπαράγουν κι επιτείνουν το φαινόμενο, σύροντας και άγοντας νοήματα και ερμηνείες προς το συμφέρον του ιδιοκτήτη ή/και της προσφιλούς του παράταξης, αγνοώντας την υποχρέωσή τους ως μορφής εξουσίας να συμβάλλουν στην ορθή (δια)μόρφωση της κοινής γνώμης, επιδιδόμενα σε άκρατη δημαγωγία και τα ίδια. Θλιβερή διαπίστωση των καιρών.

"Η παρουσία των δημαγωγών σε οποιαδήποτε ιστορική στιγμή μόνο ολέθρια αποτελέσματα μπορεί να παράγει" γράφει ο Αργύρης Ματακιάς στο "Λεξικό εννοιών" του. Και ασφαλώς έχει δίκιο.