26 Μαρ 2008

Γραμμές, όρια και φράγματα

Στη «Γένεση» βλέπουμε ότι ένα από τα πρώτα καθήκοντα του Αδάμ ήταν να κατονομάσει τα ζώα και τα φυτά που υπάρχουν στη φύση. Επιφορτίστηκε δηλαδή με το έργο της ομαδοποίησης της πολυπλοκότητας των μορφών και των διαδικασιών, της κατάταξής τους και της ονομασίας τους. Ο Αδάμ έμαθε έτσι να χαράζει νοητικές διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στις διάφορες ομάδες. Έμαθε να χωρίζει τον κόσμο, να δημιουργεί νοητικά φράγματα.

Το έργο του Αδάμ ήταν τόσο επιτυχημένο, ώστε μέχρι σήμερα ξοδεύουμε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας ταξινομώντας, συγκρίνοντας και αντιδιαστέλλοντας, κατασκευάζοντας δηλαδή νοητικά φράγματα. Και η χάραξη διαχωριστικών γραμμών σημαίνει αναπόφευκτα κατασκευή αντιθέτων, έτσι που έχουμε πια καταλήξει να προβάλλει όλη η ζωή μας μέσα από αντιθέσεις. Όλα όσα θεωρούμε σοβαρά και σπουδαία αποτελούν τον έναν πόλο κάποιου ζεύγους αντιθέτων: έχουμε καλό και κακό, ζωή και θάνατο, χαρά και πόνο, θεό και διάβολο, ελευθερία και δουλεία. Το ίδιο συμβαίνει με τις κοινωνικές και αισθητικές μας αξίες, ακόμη και με τις υψηλότερες νοητικές μας αφαιρέσεις.

Η ανάδυση των αντιθέτων σε τέτοιο βαθμό αποτελεί αναμφισβήτητα ανθρώπινη ιδιομορφία. Η φύση δεν γνωρίζει σχεδόν τίποτε για όλα αυτά. Δεν αναπτύσσεται σε αληθινούς και ψεύτικους βάτραχους, σε ηθικά ή ανήθικα δέντρα, σε ορθούς ή λανθασμένους ωκεανούς. Ο Θορώ είπε πως η φύση δεν απολογείται ποτέ, κι αυτό προφανώς οφείλεται στο ότι η φύση δεν γνωρίζει την αντίθεση σωστό-λάθος και δεν μπορεί κατά συνέπεια να αναγνωρίσει αυτά που οι άνθρωποι φαντάζονται ως λάθη.

Ασφαλώς υπάρχουν πράγματα που αποκαλούμε «αντίθετα» στη φύση. Υπάρχουν μεγάλοι και μικροί βάτραχοι, μεγάλα και μικρά δέντρα, ώριμα και άγουρα πορτοκάλια. Αυτό όμως δεν αποτελεί πρόβλημα ούτε προκαλεί αγχωτικούς παροξυσμούς. Ακόμη και η ζωή και ο θάνατος που υπάρχουν στη φύση, δεν φαίνονται να παίρνουν τις τρομακτικές διαστάσεις που έχουν στον κόσμο των ανθρώπων. Γιατί στην ανθρώπινη κατανόηση, ο κόσμος των αντιθέτων είναι ένας κόσμος διαμάχης. Οποιοδήποτε φράγμα είναι μια γραμμή πυρός. Μόλις οριοθετήσει κανείς το φράγμα, μπαίνει στη μάχη, την αγωνιώδη μάχη της ζωής ενάντια στον θάνατο, του καλού ενάντια στο κακό, της ευχαρίστησης ενάντια στον πόνο.

Η ρίζα της όλης δυσκολίας βρίσκεται στην τάση μας να βλέπουμε τα αντίθετα ως εντελώς ασυμφιλίωτα και στην πίστη μας ότι η υπέρβασή τους σημαίνει εξαφάνιση των αρνητικών και ανεπιθύμητων πόλων των ζευγών των αντιθέτων. Πιστεύουμε ότι αν εξαφανίσουμε τον πόνο, το κακό, τον θάνατο, τα βάσανο και την ασθένεια, τότε θα ζήσουμε καλά. Και μέσα στην υπερπροσπάθειά μας να τονίσουμε το θετικό λησμονούμε πως το ορίζουμε πάντα σε σχέση με το αρνητικό. Χωρίς τη μέρα δεν θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε τη νύχτα και το αντίθετο. Η καταστροφή του αρνητικού σημαίνει πως την ίδια στιγμή καταστρέφουμε τις πιθανότητές μας να απολαύσουμε το θετικό. Κι έτσι καταλήγουμε να μας βαραίνει η αίσθηση της ολοκληρωτικής ματαιότητας.

Αν όμως κοιτάξουμε καλύτερα, θα δούμε ότι όλα τα αντίθετα μοιράζονται μεταξύ τους μια υπονοούμενη ταυτότητα. Αυτό σημαίνει πως παρ’ όλο που οι διαφορές ανάμεσα στα αντίθετα προκαλούν την προσοχή μας, εντούτοις αυτά καθαυτά παραμένουν αδιαίρετα και αλληλοεξαρτώμενα, απλά και μόνο επειδή το ένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο.

Και είναι μια πραγματικότητα την οποία αναδεικνύουν οι μυστικιστές της Ανατολής και της Δύσης, αλλά αν ρίξουμε μια ματιά και στη σύγχρονη φυσική θα βρούμε μια παρόμοια θεώρηση της πραγματικότητας που προβάλλει σαν ένωση των αντιθέτων. Για παράδειγμα, στη θεωρία της σχετικότητας τα πανάρχαια αντίθετα κίνηση και αδράνεια ενώθηκαν ολοκληρωτικά (κάποιο αντικείμενο που στον έναν παρατηρητή φαίνεται ακίνητο, στον άλλον φαίνεται κινούμενο την ίδια στιγμή). Με τον ίδιο τρόπο απορρίφθηκε ο διαχωρισμός ανάμεσα σε κύμα και σωματίδιο (ουσιαστικά ανάμεσα σε δομή και λειτουργία). Αλλά και ο παλαιότερος διαχωρισμός ανάμεσα σε μάζα και ενέργεια μετέπεσε στον τύπο του Αϊνστάιν. Το ίδιο ισχύει και για τον χωροχρόνο.

Το γεγονός ότι όλα τα αντίθετα είναι σε τόσο μεγάλο βαθμό ενωμένα μεταξύ τους, τα κάνει να μην ξεχωρίζουν καθόλου. Και εδώ είναι που πρέπει να αναλογιστούμε αν υπάρχουν φράγματα στην πραγματικότητα ή αν βρίσκονται μόνο στον νου μας. Οπωσδήποτε υπάρχουν πράγματα που μοιάζουν με φράγματα στον φυσικό κόσμο. Π.χ. η γραμμή της ακρογιαλιάς που χωρίζει τη γη από τους ωκεανούς, περιγράμματα φύλλων, δέρματα, γραμμές του ορίζοντα, επιφάνειες φωτός και σκιάς, γραμμές που διαχωρίζουν όλα τα αντικείμενα από το περιβάλλον τους. Όμως είναι στην πραγματικότητα τα σημεία όπου π.χ. η γη και το νερό αγγίζουν το ένα το άλλο. Όλες αυτές οι γραμμές στην πραγματικότητα ενώνουν τα πράγματα, τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό που τα διαχωρίζουν.

Αν τραβήξουμε μια καμπύλη γραμμή, από τη μία μεριά θα ορίζει ένα κοίλο και από την άλλη ένα κυρτό. Η ίδια γραμμή. Δεν μπορούμε να πούμε ότι η γραμμή διαχωρίζει το κυρτό από το κοίλο, επειδή υπάρχει μόνο μία γραμμή και αυτή τη μοιράζονται εξ ολοκλήρου και τα δύο. Η γραμμή κάνει αδύνατη την ύπαρξη του ενός χωρίς το άλλο. Το ζήτημα επομένως είναι ότι όλες οι γραμμές που βρίσκουμε στη φύση ή κατασκευάζουμε με τον νου μας δεν δημιουργούν απλά κάποια αντίθετα, αλλά τα ενώνουν σε μια αδιάσπαστη ενότητα.

Δεν υπάρχουν σχόλια: