Χώρος και χρόνος - η σύγχρονη άποψη

Στις μέρες μας, εντύπωση έχουν κάνει προσπάθειες αναγωγής του χώρου στον χρόνο ή το αντίστροφο, όπως του Μπεργκσόν. Ο Μπεργκσόν διέκρινε ανάμεσα στο εσωτερικό αίσθημα του χρόνου και τον χρόνο όπως τον μετρά η επιστήμη ή τον μετράμε στην πρακτική ζωή. Το εσωτερικό αίσθημα του χρόνου είναι διάρκεια, είναι η ακατάπαυστη ροή της εσωτερικής μας ζωής, το πέρασμα από κατάσταση σε κατάσταση, το ψυχικό ρεύμα. Η ψυχική μας ζωή είναι μια ατελείωτη ποιοτική αλλαγή: καταστάσεις πάντα νέες που χύνονται η μία μέσα στην άλλη και μπερδεύονται, χωρίς ξεκάθαρα όρια, είναι "καθαρή ετερογένεια". Από την άλλη, ο χρόνος της πρακτικής ζωής και της επιστήμης είναι κάτι που φτιάξαμε με την νόηση, κάτι ποσοτικό και ομοιογενές που το φανταζόμαστε καμωμένο από ξεχωριστά κομμάτια, από στιγμές, κάτι που μπορούμε να μετρήσουμε και μετράμε με μέτρα (δείκτες που γυρίζουν, δευτερόλεπτα, λεπτά, ώρες). Ο πρακτικός χρόνος είναι η διάρκεια παραμορφωμένη στη γλώσσα του λογικού, κάτι που το φανταζόμαστε σαν απλωμένο σε χώρο, χώρος στην ουσία.

Αλλά και ο Αϊνστάιν, με τη θεωρία της σχετικότητας, έδωσε την πρωτοκαθεδρία στον χώρο και θυσίασε την πεποίθηση ότι ο χρόνος είναι απόλυτος και οικουμενικός, αποδεικνύοντας ότι είναι ελαστικός και συστέλλεται ή διαστέλλεται εξαιτίας της κίνησης και της σχέσης των υποκειμένων: για τον καθένα ο χρόνος ουδέποτε παραμορφώνεται στο δικό του πλαίσιο αναφοράς, αν όμως συγκριθεί με το χρόνο κάποιου άλλου παρατηρητή που κινείται σε σχέση με εκείνον, θα διαπιστωθεί ότι οι χρόνοι δεν συμβαδίζουν. Παρελθόν, παρόν και μέλλον πρέπει να είναι εξίσου πραγματικά (αντίθετα με την κοινή αντίληψη ότι το μόνο που "υπάρχει πραγματικά" είναι το παρόν αφού το παρελθόν έχει περάσει και το μέλλον είναι αδιαμόρφωτο), γιατί αυτό που είναι για κάποιον παρελθόν μπορεί να είναι παρόν για κάποιον άλλο ή μέλλον για έναν τρίτο. Ο χρόνος εκτείνεται από μια συγκεκριμένη στιγμή και προς το παρόν και προς το μέλλον, όπως ακριβώς εκτείνεται και ο χώρος από μια συγκεκριμένη θέση. Μάλιστα, χώρος και ο χρόνος συνυφαίνονται αξεδιάλυτα σε μια ενότητα, τον χωροχρόνο.

Και, για το τέλος , ένα κείμενο του Άλντους Χάξλεϋ:
"…Οι προβιομηχανικοί άνθρωποι γνωρίζουν τον χρόνο στον καθημερινό του ρυθμό, το μηνιαίο και τον εποχικό. Έχουν συνείδηση της ανατολής του ήλιου, του μεσημεριού, της δύσης, της καινούριας σελήνης και της πανσελήνου, των ισημεριών και των ηλιοστασίων, της άνοιξης και του καλοκαιριού, του φθινοπώρου και του χειμώνα. Όλες οι αρχαίες θρησκείες, συμπεριλαμβανομένου και του χριστιανισμού, επιμένουν σ' αυτόν τον καθημερινό και εποχιακό ρυθμό. Ο προβιομηχανικός άνθρωπος δεν είχε ποτέ την αυθάδεια να ξεχάσει τη μεγαλόπρεπη κίνηση του κοσμικού χρόνου.
Η βιομηχανοποίηση και η αστική ζωή τα μετέβαλαν όλα αυτά. Είναι δυνατό να ζούμε και να εργαζόμαστε σε μια πολιτεία χωρίς να έχουμε συνείδηση της καθημερινής πορείας του κόσμου στον ουρανό. Χωρίς ποτέ να δούμε το φεγγάρι και τα αστέρια. Οι πόλεις είναι οι γαλαξίες μας, οι εποχιακές αλλαγές ελάχιστα συγκινούν τον αστό. Είναι ο κάτοικος ενός τεχνητού σύμπαντος που χωρίζεται μ' έναν τοίχο από τον κόσμο της φύσης. Έξω από τον τοίχο αυτόν ο χρόνος είναι κοσμικός και κινείται με το ρυθμό του ήλιου και των άστρων. Στο εσωτερικό των τοίχων είναι μια απλή υπόθεση γραναζιών σε κίνηση και καταμετρείται σε δευτερόλεπτα και λεπτά, σε μέρες των οκτώ ωρών και σε εβδομάδες των πέντε ημερών. Διαθέτουμε μια καινούρια συνείδηση, αλλά κατακτήθηκε με θυσία την παλιά".

Το ζήτημα του χρόνου και του χώρου

Όλα τα πράγματα, καθετί που ξέρουμε, μας φαίνεται βαλμένο μέσα σε δυο πλαίσια, σε δυο "περιέχοντα" όπως τα έλεγε ο Αριστοτέλης. Καθετί που βλέπω, πιάνω ή συλλογίζομαι, τα βιβλία μου, το γραφείο μου, το σπίτι μου, η πόλη και πιο πέρα τα βουνά, η θάλασσα, η πλατιά φύση, ο ίδιος ο εαυτός μου με τις εντυπώσεις, τις σκέψεις και τα συναισθήματά του είναι βαλμένα σε ένα πελώριο δοχείο που το λέμε έκταση, διάστημα, άπειρο ή γενικότερα χώρο κι εγώ, ίσως κι ο χώρος μαζί, φαινόμαστε τυλιγμένα σε κάτι άπιαστο μα πραγματικό, την αιώνια ροή, το πέρασμα από κατάσταση σε κατάσταση, τον χρόνο.

Σκεφτόμαστε τα δύο αυτά στοιχεία σαν ανεξάρτητα από τα αντικείμενα που βρίσκονται μέσα τους, σαν οντότητες.

Την πιο ορθοτόμο διατύπωση στη φυσική αυτή αντίληψη του χώρου και του χρόνου έδωσε ο Νεύτωνας, ο οποίος επίσης υποστήριξε ότι ο χρόνος δεν έχει σχέση με την κίνηση. Για τον Νεύτωνα, οι αιώνες θα περνούν κι αν ακόμη σταματήσει κάθε κίνηση στο σύμπαν. Επίσης υποστήριξε ότι ο άπειρος χώρος είναι το αισθητήριο του Θεού που μ' αυτό το μέσο κατορθώνει να είναι πανταχού παρών.

Δεν έχουν βέβαια όλοι οι φιλόσοφοι την ίδια άποψη. Στην αρχαιότητα, ο Ζήνων ο Ελεάτης αρνιόταν το χώρο επειδή, αν ήταν κάτι πραγματικό, έπρεπε να περιέχεται μέσα σε έναν μεγαλύτερο χώρο κι αυτός σε άλλον κι έτσι ως το άπειρο.

Για τον Αριστοτέλη, ο χώρος και ο χρόνος αφορούσαν τη σχέση ανάμεσα στα πράγματα και ήταν κατά συνέπεια γεννήματα της εσωτερικής αντίληψης (ο χρόνος συγκεκριμένα γεννιόταν από τη σχέση μεταξύ πριν και μετά, τη ροή των παραστάσεων, την προσοχή, την αναμονή, τη μνήμη και ο χώρος ήταν η σχέση ανάμεσα σε αντικείμενα που συνυπάρχουν). Βέβαια, δεχόταν ότι οι αφορμές που γεννούν αυτές τις παραστάσεις βρίσκονται έξω από τον άνθρωπο, στον κόσμο.

[συνεχίζεται…]